Gusle su mnogo više od pet tonova

Gusle su mnogo više od pet tonova, vole ih oni koji ih se ne stide
Gusle su danas podjedanko važan deo tradicionalne muzike koje ni vreme, a ni moderni uticaji nisu uspeli da zamene i potisnu. Posebnost pevanja uz gusle prepoznala je i svetska kulturna zajednica oličena u Unesku. To daje nadu srpskim guslarima da će ovaj drevni instrument konačno biti prisutniji u obrazovnim i naučnim institucijama. Predsednik Saveza srpskih guslara Slavko Jeknić koji predaje gusle u “Mokranjcu” otkriva za RTS mnogo dublje značenje i simboliku ovog instrumenta. Za one koji posle prvog tona okreću glavu, možda ovo bude prilika da saslušaju svih pet tonova koje gusle mogu da proizvedu, kao i poetiku koju otkrivaju – od ljutog boja do ljubavnog treptaja.
Na našim prostorima gusle se pominju u petom veku, a pretpostavlja se da su prenete iz Azije. O značaju ovog narodnog instrumenta govori i podatak da su gusle bile prisutne na dvoru Stefana Prvovenčanog , ali i na venčanju Cara Dušana.

Legenda kaže
Poznata je legenda da je Stefan Nemanja sa guslama dočekao cara Fridriha Prvog Barbarosu kada se sa njim sreo u Nišu 1189. godine. Tada je zaključen i prvi srpsko-nemački međunarodni sporazum.
Ovenčao ih je slavom Petar Petrović Njegoš koji je i u privatnom životu često guslao, a poznati su njegovi stihovi iz Gorskog vijenca:

“Đe se gusle u kuću ne čuju,
Tu je mrtva i kuća i ljudi”.

Najpoznatiji pevači guslari su bili oni iz doba Vuka Stefanovića Karadžića. To su Filip Višnjić, starac Milija, Tešan Podrugović, Petar Perunović Perun.

Guslari su govornici, prosvetari, glas naroda, književnici. Jedan od njih je i Slavko Jeknić, predsednik Saveza srpskih guslara, koji daje odgovore, između ostalog, i zašto su gusle “svete”.

Deseterac omogućava guslaru da pusti glas i da pokaže mogućnosti i tonalitet sopstvene interpretacije. Šta osetite kada krene prvi rezak ton?

Guslar je vjekovima, i u ratu i u miru, pjevao o slobodi i viteštvu, o pravdi i istini, o ljudskoj veličini i moralu. Te zakonitosti nepisanog gorštačkog kodeksa časti, bile su sastavni dio skoro svake epske pjesme. Po tim moralnim odrednicama su živjele generacije naših predaka.

Gusle su prije svega srpski tradicionalni instrument, i zvuk koji one proizvode je muzička podloga ili pratnja guslarevom glasu. To je instrument koji daje zvuk prevlačenjem gudala preko zategnutih struna. Ali, gusle nijesu kao i svaki drugi muzički instrument, koji sam za sebe može biti muzika koja se sluša samostalno, ili u pratnji više muzičkih instrumenata.

Od čega se prave
Za izradu dobrih gusala, prema uobičajenomi receptu, potrebna je grana javora koji je rastao na sunčanoj strani.

Strune gusala se sastoje od 60 konjskih dlaka iz repa ili grive, najčešće belog konja, po mogućstvu pastuva, a gudalo je od tvrđeg drveta sa strunama od oko četrdesetak konjskih dlaka.

Glava gusala najčešće je izrađena u vidu kozjih rogova, orla, dok je gudalo ponekad u obliku zmije. Na instrumentu je sve simbolično, ili tumači žele da tako vide. Savijena zmija je kao vreme koje teče, usporeno vreme.

Orao je simbol visine, uzleta, pobede, slobode, što i jeste vizija guslarske narodne junačke pesme. Kozji rogovi asociraju na pastirsku tradiciju.

U vremenu ropstva, gusle i epska pjesma, nikada nijesu priznale poraz. Uz te pjesme i zvuk gusala, lakše je bilo podnositi muke i sačuvati svijest porobljenog čovjeka, da se mora i treba boriti za onaj uzvišeni cilj slobode, koji svakom čovjeku znači i više od života. Na to su ih svakodnevno podsjećale gusle i u pomračini ropstva prizivale svjetlost slobode.

Gusle su srasle uz srpsko duhovno biće i ušle u genetsku i duhovnu dimenziju srpskog roda. One pamte srpske uspone i padove, velika stradanja i pogibije, neprolaznu slavu i viteštvo i brojne primjere čojstva i junaštva. Njihova snaga je, vjekovima bila motivacija i nadahnuće srpskom rodu, da očuva svoje duhovno biće, da ojača moral i volju, i sačuva vjeru i nadu u bolje sjutra.

Moć guslarevog pjevanja i snaga epskog stiha, nose u sebi energetski potencijal, koji pozitivno utiče na slušaoca kao duhovna pokretačka snaga, koja ga kazano njegoševskim rječnikom “opija duševnim pijanstvom”. Kad se glas i gusle sjedine, energija koju oni proizvode u mentalnom i filozofskom smislu, kao jedan cjelovit proizvod, stižu u sferu ljudskih osjećanja i emocija, u vidu melodije, kojom se srpsko duhovno biće oduvijek hrani. To je onaj stari zov gusala, koji su nasleđivale generacije.

U Muzičkoj školi “Mokranjac” uči se pevanje uz gusle kao i kazivanje pesama uz gusle, zašto je važno da se gusle uče u školi?

U muzičkoj školi “Mokranjac” u Beogradu, na Odseku za tradicionalno pevanje već desetak godina u nastavnom planu i programu, ustanovljen je predmet Gusle. U sklopu nastavnog programa gusle se izučavaju kao poseban muzički instrument, koji je jednoj grupi učenika i glavni predmet.

Naravno da ti učenici, uče i druge predmete, ali gusle su veoma specifičan instrument, koji se ne uči kao ostali instrumenti, zbog poznatog razloga, jer se na guslama može proizvesti samo pet tonova, što znači da se ti tonovi ne mogu smestiti na muzičku lestvicu i učiti po notnom sistemu. Kod gusala je primarno to da se one uče, isključivo po sluhu i upornim vežbanjem. Zadatak nije ni malo lak, kad se zna da od pet tonova treba napraviti melodiju koja će biti uvod u epsku pesmu, zatim da taj zvuk bude podloga guslarevom glasu u toku pevanja, i na kraju da na jedan muzički način završi pesmu.

Gusle su poznate kao jedan od najstarijih instrumenata, uopšte. Pominju se i u psalmima Svetog pisma. I kroz istoriju se pominju kao instrument koji je najčešće bio u upotrebi uz frulu i bubnjeve. Postoje dokazi da su se slušale i na dvoru cara Dušana, zatim na dvorovima vladara evropskih država, isključivo kao srpski instrument.

Gusle treba sačuvati, ne samo kao deo tradicije, već i kao instrument koji pjeva o srpskoj istoriji i kulturi naših predaka. Dosta toga su upravo gusle prenele i sačuvale sve do današnjih dana. Zato je veoma važno da se gusle izučavaju i u školama, kao deo tradicije srpskog naroda. U savremenom dobu teško je sačuvati tradicionalne vrijednosti i obeležja života i duha naših predaka, među koje svakao spadaju gusle i epska poezija. Sve ono što je nekada bilo vrijedno i značajno u našoj istoriji, u ovom vremenu je na nekoj vrsti ispita ili negiranja od strane onih, koji bi najradije izbrisali sve ono po čemu smo kao narod bili prepoznatljivi.

I htjeli mi to priznati, ili ne, u našem okruženju, sve je manje pokazatelja lijepog porodičnog vaspitanja, koje je bilo personifikacija mnogih generacija prije nas, koje su stvarale kult srpske porodice.

Pevanje uz gusle uvršteno na reprezentativnu listu Uneska kao nematerijalno kulturno nasleđe čovečanstva – šta to znači?

Ovdje ćemo istaći činjenicu, koja je, možemo zaključiti, spona između tradicije i savremenosti, jer prava vrijednost gusala i narodne epske poezije, jeste nematerijalna, ali ona predstavlja veliko kulturno bogatstvo, sa kojim se kao narod, trebamo ponositi.

Vijest koja je obradovala sve iskrene ljubitelje epske poezije i gusla, stigla je u novembru 2018. godine, kada je svetska kulturna zajednica, oličena u Unesku, prihvatila aplikaciju Saveza guslara Srbije, Muzikološkog instituta SANU, Etnografskog muzeja u Beogradu, kao i brojnih guslarskih društava i pojedinaca, prdvođenih dr Dankom Lajić – Mihailović, i pevanje uz gusle, uvrstila na reprezentativnu listu nematerijalnog kulturnog nasleđa čovečanstva.

Ovo veliko priznanje, je podstrek svim nosiocima prava u pomenutim institucijama, da se založe kod državnih organa Srbije, najpre kod Ministarstva za kulturu i Skupštine grada Beograda, da gusle imaju mnogo bolji status nego što je to bilo do sada. Tu se prije svega misli na iznalaženje mogućnosti, za adekvatan smještaj i prostor u Beogradu, gdje je sjedište Saveza guslara Srbije i Saveza srpskih guslara.

Nije dovoljna finansijska podrška, koja se opredeljuje za održavanje festivala, već je neophodno da imamo na korišćenje prostor, gdje bi bila smještena višedecenijska arhiva Saveza, kao i izložbeni prostor u kom bi se čuvali eksponati muzejske vrijednoti, koje savez posjeduje (gusle, eksponati iz predhodnih vremena, pehari, priznanja i dr.)

Kakve su gusle imale status u vreme vladavine Karađorđevića, a kakav imaju danas?

Gusle su imale, veliku popularnost na svim područjima bivše Jugoslavije gdje su živjeli Srbi. Poznato je da je 1933. godine u Beogradu, na Kolarčevom narodnom univerzitetu održana Guslarska utakmica, (kako su se nekada zvala takmičenja guslara).

Na toj utakmici bilo je prisutno preko dvesta guslara iz svih krajeva ondašnje Jugoslavije. Takmičenje je trajalo nekolko dana, a karakteristično je po tome, što je predsjednik žirija bio, ondašnji suveren, kralj Aleksandar Karađorđević, koji je dao podršku i učestvovao u ocenjivanju guslara. Vredno je i napomenuti, da je takođe, proglasio pobjednika, guslara Iliju Vukovića iz Gacka u Hercegovini.

Kasnije je kralj primio u službu na dvoru, guslara Iliju Vukovića. Njegov zadatak je bio, da prilikom dolaska stranih delegacije, za vreme ručka ili drugih aktivnosti, pozdravi goste u narodnoj nošnji, održi pozdravni govor ili prigodnu zdravicu, i na kraju otpjeva neku narodnu pjesmu uz gusle, što je mora se priznati bilo veoma atraktivno i poželjno, pogotovu za narode koji drže do svoje istorije i tradicije.

Mogu li se približiti gusle onima koji ih sada ne vole?

Ovo je osjetljivo pitanje iz više razloga. Već smo napomenuli da su nekada gusle smatrane kao isključivo srpski nacionalni instrument. Danas gusle imaju i drugi narodi na području Balkana, tako da guslaju ne samo Srbi i Crnogorci, već i Hrvati, Muslimani, Albanci i drugi. I svi oni žele da prisvoje gusle kao svoj nacionalni instrument. Činjenice su sledeće: gusle imaju pravo da svi koriste i to je nesporno. Međutim, kada se ozbiljno pristupi analizi i činjenicama dolazimo do saznanja da je većina postojećih nacija u nekom periodu pripadala srpskom narodu, kada su iz ličnih ili kolektivnih razloga, prešli na islam ili katoličanstvo i sa sobom poneli gusle, a neki i ikone srpskih svetitelja, da ih podsjećaju na korijene i poreklo.

Guslanje je proizvod varijacije pet tonova
Na guslama se može proizvesti pet jasnih tonova i guslanje je proizvod varijacije tih pet tonova. Sa stanovišta muzičkih mogućnosti gusala, zaključak je da se zvuk koji one proizvode, ne može se primeniti na muzičku lestvicu.

Takođe, iz još jednog razloga to nije moguće učiniti, jer zbog specifičnosti gusala i zvukova koje one proizvode, nikada nije moguće ponoviti guslanje na isti način više puta, pa ma kakav majstor gusala guslao na njima, što će reći da je guslanje stvar trenutne inspiracije i da raznovrsnost melodije zavisi od raspoloženja guslara.

Tih pet tonova koji se mogu proizvesti na guslama su tonovi četiri prsta. I peti ton se proizvodi prevlačenjem gudala bez priudaranja prstima.

Danas u vremenu grubog prakticizma i trke za profitom i niteresima, kao i uticaja sa strane i uspostavljanja novog svjetskog poretka, ti narodi pokušavaju da se odreknu srpskih korijena, negirajući prošlost i istoriju, gradeći nove identitete i falsifikujući istoriju, kako bi dokazali da su oni ti, koji polažu pravo na posebnost, a samim tim i pravo da gusle prikazuju svojim. Međutim, po onoj narodnoj “istina je samo jedna”, tako je i priča o guslama u suštini poznata svima. Nažalost danas istinu mnogi zaobilaze.

Gusle će voljeti samo oni koji ih se ne stide. Gusle su i danas tu da nas i dalje obasjavaju svojom veličinom i snagom, podsjećajući nas kako je veliko i sveto biti čovjek, hrišćanin, pravoslavac i vjernik.

Koje osobine mora da poseduje dobar guslar?

Današnje javno mnjenje i uticaji sa strane, sve više utiču na formiranje ličnosti novih generacija i onih koje će tek doći. Zato je srpski guslar, današnjim rečnikom kazano, bio portparol svoga naroda. On je prenosio narodno mišljenje i stav o svim bitnim pitanjima, koja su se ticala njegovog života i opstanka.

Guslari i danas u savremenom dobu moraju biti rodoljubi i prosvetari, tribuni i oratori, glumci i vojnici, pjevači i recitatori, i dati od sebe još mnogo više, kako bi sačuvali slavu gusala i neospornost njihove vrijednosti i slobodarski duh svog naroda.

Kad se govori o budućnosti gusala, treba istaći njihovu ulogu u dosadašnjoj tradiciji, čvrsto ukorijenjenu u svim razdobljima srpskog duhovnog nasleđa. One su simbol i reprezent u narodu dobro poznatog sistema vrijednosti, kojim su premošćavani vjekovi i koji je bio nepisano pravilo življenja i običaja srpskog čovjeka, intelektualca i domaćina.

Gusle se i danas rado slušaju i imaju svoju publiku, što daje nadu da će one, kao i uvijek do sada opstati i pratiti srpski rod i u budućnosti.

A kad se srpski rod vrati svojim korijenima, vjeri i tradiciji, naći će u epskoj pjesmi i guslama zlatni vrt poetike, narodne mudrosti, viteštva, časti, ponosa i morala. Slušajući gusle i epskog pjevača, to nam i danas u savremenom dobu, najviše nedostaje.

Od umeća guslara zavisi kakva će to biti melodija, odnosno kakav će muzički uvod biti za pjesmu. Takođe, treba napomenuti da guslanje, odnosno uvod u pesmu zavisi od tematike pesme, što znači da uvod u borbenu ili veselu pjesmu mora biti različit od uvoda u tužnu ili elegičnu pjesmu.

Svako guslanje je neponovljivo. “Najposle jekne prvi zvuk, rezak i neravan. Uzbuđenje raste. A Crnogorac podešava i počinje kroz nos da pušta glas i da njime dopunjava zvuk gusala. Sve se slaže i sve nagoveštava čudnu priču”, napisao je Ivo Andrić.

Svoju priču ispričao je i Slavko Jeknić u knjizi “Gusle naše svete”.

RTS